هر تغییر مشخص در الگوهای موردانتظار برای وضعیت میانگین آبوهوایی که در طولانی مدت در یک منطقه رخ دهد را "تغییرات اقلیمی" گویند که یکی از مسایل مهم و مطرح جهانی در قرن ۲١ است و پیامدهای جدی زیستمحیطی، اقتصادی و سیاسی را بهدنبال دارد. عوامل مختلفی پدیده تغییر اقلیم را تسریع میکند که اهم آنها عبارتند از:
انقلاب صنعتی بهدلیل نیاز و استفاده از انرژی و انواع سوخت فسیلی و افزایش جمعیت و بهموازات آن افزایش مصرف انرژیهای تجدیدناپذیر پیامدهای گوناگونی از جمله افزایش گازهای گاخانهای و گرمشدن تدریجی آبوهوا، کمبود آب و... را بههمراه داشته است. افزایش گازهای گلخانهای در جو باعث افزایش گرمایش جهانی و تغییر و تحول در نظام آبوهوایی کره زمین شده است. این تغییرات که بهصورت ذوب یخها در قطبها، افزایش سطح آبهای بینالمللی، تغییر الگوهای بارش قارهها، ایجاد خشکسالی و موارد دیگر خود را نمایان میکند، تبعات فراوانی بهدنبال دارد. افزایش سیلاب و خشکسالی، فقر، تهدید محصولات کشاورزی، تاثیر بر مهاجرتهای درون و برون مرزی، تاثیر بر مرزهای جغرافیایی و سیاسی، تهدید سلامت بشر، گسترش بیماریهای واگیردار و خطرناک.
تغییر اقلیم در کشور ایران موجب تغییرات آشکاری در فراسنجهای اقلیمی ایران شده است:
چشمانداز تغییر اقلیم کشور تا انتهای قرن ۲١ میلادی با استفاده از سناریوهای گزارش پنجم هیات بینالدولی تغییر اقلیم (IPCC١)، در سازمان هواشناسی کشور شبیهسازی شده است:
از پیامدهای تغییر اقلیم در ایران میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
پیدایش و گسترش نظریه تغییر اقلیم، ابتدا در محافل علمی و با هدف افزایش دانستهها درمورد جو و پدیده گلخانهای آغاز شد. اندازهگیریهای دقیق در نقاط دور افتاده زمین مانند "مونالوآ" درهاوایی نشان داد که غلظت دیاکسیدکربن یعنی تراکم مهمترین گاز گلخانهای درحال افزایش است. در دهههای ١٩٧٠ و ١٩٨٠، دانشمندان توانستند مدلهای کامپیوتری کاملتری از اتمسفر بسازند که هرچند هنوز موردتردید است، اما اعتماد عمومی نسبت به گرمشدن زمین و پیامدهای آنرا بالا برده است. آکادمی علوم آمریکا در سال ١٩٧٩ پس از بازنگری این مدلها اعلام کرد که درصورت افزایش غلظت دیاکسیدکربن در جو، تردیدی نیست که اقلیم جهان دچار دگرگونی خواهد شد و این دگرگونی نباید بههیچ وجه دستکم گرفته شود. در اولین کنفرانس جهانی اقلیم در سال ١٩٧٩، تغییر آبوهوا بهعنوان یک مشکل جدی مطرح شد.
کشف حفره ازن و نسبت دادن آن به انتشار کلروفلوروکربنها بهوضوح نشان داد که فعالیتهای انسان میتواند بر جو و محیطزیست زمین اثرات عمیق و نامطلوبی بر جا گذارد. بدین ترتیب توجه عمومی بیش از پیش به محیطزیست و بهویژه جو این سیاره جلب شد.
موج گرما در آمریکای شمالی و خشکسالی تابستان ١٩٨٨ در این قاره، نظریههای مربوط به گرمایش گلخانهای را بهویژه در آمریکا و کانادا بر سر زبانها انداخت. در نتیجه در کنفرانسی که در ژوئن سال ١٩٨٨ توسط دولت کانادا در شهر تورنتو برگزار شد، شرکتکنندگان خواستار کاهش ٢٠درصدی انتشار دیاکسیدکربن تا سال ٢٠٠٥ میلادی، تشکیل کنوانسیونی فراگیر در ارتباط با حفاظت از جو و ایجاد صندوق بینالمللی ویژهای برای تامین بخشی از اعتبارات موردنیاز از راه دریافت مالیات بر مصرف سوختهای فسیلی شدند.
در اواخر دهه ٨٠ و اوایل دهه ٩٠ کنفرانسهای متعددی با حضور کارشناسان و مسئولین کشورها برگزار شد. بهدنبال برگزاری کنفرانسهای مزبور و افزایش شواهد علمی مبنی بر تغییر اقلیم، توجه بینالمللی بر اتخاذ یک اقدام جدی برای برون رفت از معضل کنونی جلب شد.
سال ١٩٨٨ نقطه عطفی در روند پیدایش رژیم تغییر اقلیم بود. تا آن زمان موضوع تغییر اقلیم بهطور عمده از سوی فعالان غیردولتی و دانشمندان جهان مطرح و اداره میشد، اما در این سال موضوع بهصورت یک مقوله بین دولتها در آمد.
دومین کنفرانس جهانی اقلیم با تاکید بر لزوم ایجاد یک چارچوب حقوقی برای پدیده تغییر آبوهوا در سال ١٩٩٠ تشکیل شد. این کنفرانس مهم توسط WMO۲ ،UNEP٣ و سایر سازمانهای بینالمللی برگزار شد و مذاکرات و بحث وزرای ١٣٧ کشور جهان بههمراه اتحادیه اروپا را برجسته ساخت. اعلامیه نهایی که پس از مذاکرات فراوان تهیه شد، هیچگونه هدف بینالمللی مشخصی را برای کاهش میزان انتشارات در بر نداشت. هر چند که این اعلامیه از تعدادی از اصولی که بعدها در کنوانسیون تغییر اقلیم مطرح شد، حمایت میکرد. این اصول درباره تغییر آبوهوا بهعنوان "موضوع اصلی بشریت" لزوم رعایت حقوق مساوی، وظایف مشترک ولی متفاوت کشورها در سطوح مختلف توسعه پایدار و اصول حفاظت میباشند.
مجمع عمومی سازمان ملل آغاز مذاکرات مربوط به معاهده را در دسامبر سال ١٩٩٠ اعلام کرد. کمیته مذاکرات بینالدول کنوانسیون تغییر آبوهوا (FCCC/INC۴) از فوریه ١٩٩١ تا مه ١٩٩٢، ٥ جلسه برگزار کرد. این کمیته موظف بود تا ژوئن ١٩٩٢، یعنی زمان برگزاری اجلاس جهانی ریو نتیجه مذاکرات را اعلام نماید. به این ترتیب، مذاکره کنندگان از ١٥٠ کشور طی ١٥ ماه ،در ٩ مه ١٩٩٢،کنوانسیون را در نیویورک نهایی کردند.
کنوانسیون تغییر آبوهوا در سال ١٩٩٢ در ریودوژانیرو توسط ١٩٧ کشور (بههمراه اتحادیه اروپا) امضا شد. اجلاس جهانی ریو،٢٠ سال پس از اجلاس استکهلم (١٩٧٢) که لزوم ایجاد یک خط مشی زیستمحیطی همزمان در کشورها را مطرح کرد، بزرگترین گردهمایی سران کشورها در زمینه حفظ محیطزیست و توسعه پایدار بهشمار میآید. دستورکار ٢١، اعلامیه ریو، کنوانسیون تنوع زیستی و اصول جنگل از دیگر دستاوردهای این اجلاس بودند.
چنانکه پیشتر ذکر شد؛ کنوانسیون تغییر آبوهوا در سال ١٩٩٢ در اجلاس ریو با هدف تثبیت غلظت گازهای گلخانهای ناشی از فعالیتهای صنعتی در سطحی که از آسیبهای ناشی از تغییرات اقلیمی بر زندگی انسان و حیات روی زمین بکاهد، تدوین و از سال ١٩٩٤ اجرایی گردید. اهم اهداف کنوانسیون و فعالیتهای مرتبط با آن به قرار زیر است:
تعهدات در این کنوانسیون عبارتند از:
در راستای اجرای تعهدات فوق، گزارش طرح ملی تغییر اقلیم طی سالهای ١٣٩٦، ١٣۸٩، ١٣۸۴ در ۵ بخش ذیل تهیه و ارسال شده است:
خاطر نشان میسازد، آرمانهای توسعه پایدار که در وبسایت سازمان ملل-جمهوری اسلامی ایران درخصوص تغییر اقلیم درج شده است، بهشرح زیر میباشند:
کنوانسیون تغییر آبوهوا در ٢١ مارس ١٩٩٤، ٩٠ روز پس از تصویب آن در ٥٠ کشور، اجرایی گردید. روز ٢١ سپتامبر همان سال نیز کشورهای توسعهیافته عضو کنوانسیون، گزارشهای ملی خود را درمورد استراتژیهای تغییر آبوهوا به کنوانسیون ارائه کردند.
:. COP۵: کمیته مذاکرات بینالدول (FCCC/INC۴) کارهای مقدماتی خود را در قالب ٦ جلسه بحث در موارد مربوط به تعهدات، آمادهسازی مکانیزم مالی، پشتیبانی مالی و فنی از کشورهای درحال توسعه و موضوعات علمی و رویههای اجرایی ادامه داد. این کمیته پس از جلسه یازدهم (جلسه نهایی) خود در فوریه ١٩٩٥ منحل شد و در قالب کنفرانس اعضاء متعهد به کنوانسیون تغییر آبوهوا (COP۵) بهکار خود ادامه داد.
کنفرانس اعضاء بالاترین مرجع رسمی کنوانسیون است که با حضور نمایندگان عالیرتبه و کارشناسان کشورهای مختلف تشکیل میگردد و تصمیمات آن لازم الاجراست. از سال ١٩٩٥ تاکنون کنفرانس اعضاء ۲٦ بار در شهرهای مختلف جهان، با شرکت هزاران نفر تشکیل شده و کلیه تصمیمات آن در سایت سازمان ملل به نشانی « www.unfccc.int » درج شده است.
:. SBI٦: رکن فرعی اجرایی مرکز اصلی تمام اقداماتی است که تحت کنوانسیون تغییر اقلیم، پروتکل کیوتو و توافقنامه پاریس انجام میشود. چارچوبکاری آن براساس ٦ اصل تنظیم و باهدف ترغیب اعضا به اجرای این اصول، رویهها و فرایندهایی را توسعه داده است. این ٦ اصل شامل:
:. SBSTA٧: رکن فرعی علمی-فنی یکی از دو رکن مهم کنوانسیون محسوب میشود که توسط COP۵ و CMP تاسیس شد. این نهاد عملکرد COP۵،CMP۸ و CMA٩ را که از طریق اطلاعاتی که بر پایه علم و فناوری گردآوریشده و مرتبط با کنوانسیون، پروتکل کیوتو و توافقنامه پاریس است، پشتیبانی میکند.
زمینههای اصلی SBSTA٧ شامل اثرات، آسیبپذیری و سازگاری با تغییر اقلیم، پیشبرد، توسعه و انتقال فناوریهای دوستدار محیطزیست جهت بهبود چارچوبهای آمادهسازی و بازنگری موجودی انتشار گازهای گلخانهای کشورهای ضمیمه ١ میباشند. نقش مهم دیگر SBSTA٧ برقراری ارتباط میان دستاوری علمی از مراجع متخصص مثل IPCC١ با جهت گیریهای COP۵ میباشد.
:. IPCC١: هیات بینالدول تغییر اقلیم (IPCC١) در سال ١٩۸۸ بهطور مشترک توسط سازمان هواشناسی جهانی (WMO۲) و برنامه محیطزیست سازمان ملل (UNEP٣) تاسیس شد. متشکل از هزاران دانشمند و متخصص میباشد و هدف از این نهاد کمک به دولتها (در تمامی سطوح) است که با استفاده از اطلاعات علمی بتوانند برای سیاستهای توسعهای منطبق با اقلیم فعالیت کنند.
IPCC١ تنها نهاد سازمان ملل متحد است که مسئولیت علمی بررسی تغییر اقلیم را برعهده دارد و گزارشهای آن مبنای تصمیمات سازمان ملل قرار میگیرد. تاثیرگذاری این نهاد بر روند اقدامات مقابله با تغییر اقلیم بهطور شماتیک در زیر نشان داده شده است:
پروتکل کیوتو در سومین اجلاس اعضاء متعهدین (COP3) مورخ ١١ دسامبر ١٩٩٧ در کیوتو ژاپن تصویب و بهمدت یکسال جهت امضای کشورها و اعضای کنوانسیون باز گذاشته شد. اعضای پروتکل کیوتو به دو دسته تقسیم میشوند:
از اهداف اساسی پروتکل، ایجاد ساختار اجرایی مناسب برای حصول به اهداف کنوانسیون و نیز تقویت تعهدات کشورهای پیوست I کنوانسیون در کاهش انتشار و انتقال کمکهای فنی و مالی به کشورهای درحال توسعه و کشورهایی که بهشدت متاثر از آثار تغییر اقلیم هستند (ماده ٨.٤ تا ١٠.٤ کنوانسیون) میباشد. شماتیک هدف پروتکل کیوتو برای کاهش انتشار، در شکل ١ نشان داده شده است.
هر یک از اعضاء ضمیمه I بهطور مستقل یا مشترک توسط پروتکل کیوتو متعهد شدهاند که انتشار گازهای گلخانهای را حذف و یا کاهش دهند؛ بهطوریکه میزان انتشار ٦ گاز گلخانهای کشورهای توسعهیافته در محدوده سالهای ٢٠١٢-٢٠٠٨ به ٥درصد زیر سطح انتشار سال ١٩٩٠ کاهش یابد. تعهدات هر یک از کشورهای توسعهیافته در ضمیمه B پروتکل آورده شده است که محدوده این تعهدات از ٨درصد کاهش (کشورهای اتحادیه اروپا) تا ١٠درصد افزایش (جزایر کوچک) نسبت به سطح انتشار سال ١٩٩٠ میباشد.
بنابر شرایط تعیینشده در ماده ٢٥ کنوانسیون تغییر آبوهوا، سه ماه پس از امضای پروتکل، کشوری که میزان انتشار کشورهای ضمیمه ١ امضاکننده پروتکل را به بیش از ٥٥درصد سطح انتشار سال ١٩٩٠ این کشورها برساند پروتکل کیوتو باید اجرایی میشد. لذا با الحاق روسیه به پروتکل کیوتو در اواسط ماه نوامبر سال ٢٠٠٤، میزان انتشار کشورهای ضمیمه ١ امضاکننده پروتکل به 6.61درصد رسیده و پروتکل در تاریخ ١٦ فوریه ٢٠٠٥ اجرایی شد. لذا اجلاس بعدی اعضاء اولین جلسه پروتکل نیز بود که در تاریخ ٧ تا ١٨ نوامبر ٢٠٠٥ برگزار شد.
جمهوری اسلامی ایران در سال ١٣٧٥، با تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان به عضویت کنوانسیون تغییرات آبوهوا درآمد. قانون الحاق ایران به پروتکل کیوتو نیز در سال ١٣٨٤ به تایید شورای نگهبان رسید. کشور ما بهدلیل قرار گرفتن در بین کشورهای درحال توسعه، در دوره اول تعهد (٢٠١٢-٢٠٠٨) اجباری برای کاهش انتشارات خود ندارد.
ماده ٢ پروتکل اعضای متعهد به پروتکل را جهت حصول به تعهدات کاهش انتشار خود در سطح ملی به گسترش اقدامات زیر ترغیب نموده است:
همچنین، کشورها سیاستها و اقدامات مختلفی را مانند مالیات بر کربن، برنامههای بهبود تکنولوژی، تدوین نظامنامهها و برنامه تجارت انتشار در سطح ملی پیگیری مینمایند. همچنین پروتکل کیوتو جهت کاهش انتشار و تسهیل انجام تعهدات کشورهای توسعهیافته، مکانیزمهای انعطافپذیری تحت عنوان مکانیسمهای مبتنی بر بازار در ماده ١٢ و سایر مواد تنظیم نموده است.
بر اساس پروتکل کیوتو، اعضای متعهد میتوانند با اجرای پروژهها در سایر کشورها، سیاستهای کاهش انتشار را از لحاظ اقتصادی توجیهپذیر نمایند. بدین منظور پروتکل کیوتو سه مکانیزم انعطافی را جهت کمک به اعضا بهمنظور نیل به اهدافشان پیشبینی کرده است. تجارت نشر (ماده ١٧)، اجرای مشترک (ماده ٦)، و مکانیزم توسعه پاک (ماده ١٢).
مهمترین نشستهای کنفرانس اعضاء در راستای تداوم پروتکل کیوتو عبارتند از:
توافقنامه پاریس بهعنوان یکی از برنامههای توسعه پایدار در سال ۲٠٣٠، طی مذاکرات میان ١٩۵ کشور جهان تعریف و تثبیت شد. هدف از اجرای این توافقنامه عبارتند از:
برای موفقیت توافقنامه پاریس بر اتحاد تمام کشورهای توسعهیافته و درحال توسعه تاکید شد، از اینرو مقرر شد هر کشور جهت اعلام آمادگی برای مشارکت، برنامه مشارکت ملی (National Determined Contribution) خود را جهت پیشبرد اهداف توسعه جهانی ارائه دهد.
پروتکل کیوتو جهت کاهش انتشار و تسهیل انجام تعهدات کشورهای توسعهیافته، مکانیزمهای انعطافپذیری تحت عنوان مکانیزمهای مبتنی بر بازار در ماده ١۲ و سایر مواد تنظیم نموده است. براساس این پروتکل، اعضای متعهد میتوانند با اجرای پروژهها در سایر کشورها، سیاستهای کاهش انتشار را از لحاظ اقتصادی توجیهپذیر نمایند. بدین منظور، پیمان کیوتو جهت ایجاد ساختار مبتنی بر بازار، سه مکانیزم را تعبیه نمود که یکی از آنها مکانیزم توسعه پاک (CDM١٢) میباشد. در این مکانیزم، کشورهای توسعهیافته جهت تحقق تعهدات خود در کاهش انتشار گازهای گلخانهای، پروژههایی را در کشورهای درحال توسعه اجرا کرده و بهازای هر تن کاهش انتشار معادل دیاکسید کربن، یک گواهی کاهش انتشار (CER١٣) دریافت میکنند. مراحل اجرای یک پروژه CDM١٢ بهطور خلاصه عبارتست از:
در سالهای اخیر، اقدامات داوطلبانه کاهش انتشار یکی از موضوعات کلیدی در گفتگوهای فرایند کنوانسیون تغییر آبوهوا محسوب میشود. درحال حاضر NAMAs١٧ بهعنوان یکی از ابزارهای کلیدی در کشورهای درحال توسعه برای کاهش انتشار گازهای گلخانهای محسوب میشود.
درک مفهوم NAMAs١٧ مستلزم این است که بدانیم فرایند گفتمانهای بینالمللی در زمینه تغییر آبوهوا از زمان پذیرش کنوانسیون در سال ١٩٩۲ تاکنون چگونه بوده است. بههمین منظور، مهمترین نشستها را که منجر به معرفی اقدامات مناسب ملی کاهش انتشار شد بهطور خلاصه مرور میکنیم.
ماده ۴ کنوانسیون تغییر آبوهوا بر مشارکت همه اعضا برای بهبود وضعیت تغییر آبوهوا تاکید میکند. بر این اساس، کشورهای عضو، متعهد به کاهش انتشار شدهاند. البته در جلسات بعدی کنوانسیون (پس از سال ١٩٩۲) مقرر شد کشورهای توسعهیافته، متعهد به کاهش انتشار بر پایه انتشار سال ١٩٩٠ شوند و درمورد کشورهای درحال توسعه، تعهدی تعیین نشد.
طی نشستهای بعدی اعضای کنوانسیون، دو تصمیم مهم در نشست کیوتو و نشست بالی اتخاذ شد که بهترتیب با عناوین پروتکل کیوتو و برنامهکاری بالی BAP١۸ شناخته شده است.
پروتکل کیوتو: پروتکل کیوتو در سال ١٩٩٧ در سومین نشست اعضای کنوانسیون تغییر آبوهوا منعقد شد و اولین گام کلیدی برای عمل به تعهدات کاهش انتشار گاز کشورهای توسعهیافته بود. در این پروتکل کشورهای توسعهیافته متعهد شدند که میزان انتشار کلی خود را طی سال ۲٠٠۸ تا ۲٠١۲ بهمیزان 2.5درصد زیر میزان انتشار در سال١٩٩٠ برسانند. اما برای کشورهای درحال توسعه تعهدی تعیین نشد.
برنامهکاری بالی١۸: مهمترین گام برای درگیر کردن کشورهای درحال توسعه برای اجرای فعالیتهای کاهش انتشار، در نشست بالی در سال ۲٠٠٧ در سیزدهمین نشست اعضای کنوانسیون تغییر آبوهوای سازمان ملل (COP13) برداشته شد. در این نشست، فرایند جدیدی برای اجرای کنوانسیون مطرح شد که برای افزایش فعالیتهای کاهش انتشار، اقدامات مناسب ملی کاهش انتشار برای کشورهای درحال توسعه پیشنهاد گردید. در این فرایند، توسعه پایدار، بهکارگیری فناوریهای کارآمد، ایجاد زیرساخت و ظرفیتهای تامین منابع مالی بهعنوان مبانی اصلی این مکانیزم مطرح شد. اندازهگیری (کنترل)، گزارشگیری و صحهگذاری میزان انتشار نیز موردتاکید قرار گرفت و این امر، پایهای برای NAMAs١٧ بود. آنچه در این پیشنهاد بهعنوان شاخص مطرح شده بود، الزام سه اقدام مهم اندازهگیری، گزارشدهی و صحهگذاری MRV١٩ میزان انتشار برای کشورهای درحال توسعه بود.
از کپنهاگ (COP15) تا دوربن (COP17): نشستهای متوالی اعضا شامل نشست کپنهاگ (COP15 سال ۲٠٠٩)، کانکن (COP16 سال ۲٠١٠) و نشست دوربن (COP17 سال ۲٠١١)، چارچوب جدید کاهش انتشار را برای کشورهای درحال توسعه رقم زد. ماده ۴-٧ کنوانسیون تغییر آبوهوا بوضوح به این موضوع اشاره دارد که فعالیتهای کاهش انتشار در کشورهای درحال توسعه باید مورد حمایت بینالمللی قرار گیرد. به این ترتیب، در سال ۲٠٠٩ در COP15 مطرح شد که کشورهای درحال توسعه برای اجرای NAMAs١٧ میتوانند بهدنبال حمایت بینالمللی باشند و اقداماتی که از حمایتهای بینالمللی بهرهمند میشوند، میبایست توسط مراجع بینالمللی نیز اندازهگیری، گزارشدهی و صحهگذاری (MRV١٩) شوند. در نشست کانکن در سال۲٠١٠ نیز برای کشورهای درحال توسعه یک هدف عمومی که مورد توافق همگان بود، تعریف شد: "کشورهای درحال توسعه اقدامات مناسب کاهش انتشار را با هدف ایجاد تغییر در میزان انتشار BAU٢٠ در سال۲٠۲٠ انجام دهند" و این اولین گام مشخص برای تدوین چارچوب کاهش انتشار کشورهای درحال توسعه بود. طبق این توافق مقرر شد که کشورهای توسعهیافته میبایست منابع مالی، فناوری و زیرساخت لازم برای آمادهسازی و اجرای اقدامات مناسب کاهش انتشار گاز در کشورهای درحال توسعه را فراهم آورند. درضمن مقرر شد، یک مرجع Web-based ایجاد و ارتقا یابد تا اینگونه پروژهها در آن ثبت شود. همچنین، انجام سه اقدام MRV١٩ برای پروژههایی که از منابع مالی ملی حمایت میشوند، منوط به رعایت چارچوب کنوانسیونهای بینالمللی گردید.
دوحه (COP18 سال ۲٠١۲) و بعد از آن: اعضا توافق کردند که یک برنامهکاری برای پروژههای متنوع NAMAs١٧ در آینده تدوین شود. این برنامهکاری بر موارد زیر تمرکز خواهد داشت:
همانطور که گفته شد، کشورهای درحال توسعه اقدامات کاهش انتشار را در راستای برنامههای توسعه پایدارشان انجام خواهند داد تا در اهداف جهانی تغییر آبوهوا مشارکت نمایند.
اعضای کنوانسیون تغییر آبوهوا در نشست شانزدهم (کانکن سال۲٠١٠) اعلام کردند که کاهش انتشار گازهای گلخانهای بهطور قطع الزامی است تا متوسط دمای جهانی تا پایان قرن بیستم، بیش از ۲ درجه سانتیگراد افزایش نیابد. از سوی دیگر،IPCC١ در گزارش ارزیابی چهارم خود در سال ۲٠٠٧ اعلام کرد که اگر غلظت گازهای گلخانهای ۴۵٠ppm معادل Co2 باشد، احتمال افزایش دمای تعادلی بهمیزان ۲درجه سانتیگراد، حدود ٣٠ تا ٧۵درصد است. گزارشی که توسط UNEP٣ در سال۲٠١٠ منتشر شد، بیان میکند که اگر محدودیت دمایی ۲ درجه سانتیگراد رعایت شود، در سال ۲٠۲٠ میزان انتشار بهحدود ۴۴ گیگاتن معادل Co2 میرسد. اما اگر تحت سناریوی BAU٢٠ پیش برویم، انتشار جهانی در سال۲٠۲٠ به ۵٦ گیگاتن معادل Co2 میرسد. لذا، برای همسو بودن با سناریوهای جهانی کاهش انتشار، توجه و پیادهسازی برنامههای کاری که در نشستهای اعضای کنوانسیون مطرح میشود، از وظایف کشورهای عضو از جمله جمهوری اسلامی ایران محسوب میشود. یکی از برنامههای مطرح در این زمینه، اقدامات مناسب ملی کاهش انتشار (NAMAs١٧) است.
همانطور که در قبل اشاره شد، درک مفهوم NAMAs١٧ به برنامهکاری بالی١۸ و پیش از آن بر میگردد. BAP١۸ عبارت است از اقدامات ملی مناسب کاهش انتشار در کشورهای درحال توسعه برای دستیابی به توسعه پایدار با استفاده از حمایت مالی، فناوری کارآمد و ایجاد زیرساخت بهطوریکه این اقدامات قابل اندازهگیری، گزارشگیری و صحهگذاری(MRV١٩) باشند.
برای اینکه ببینیم اقدامات مناسب (Nationally Appropriate) به چه معناست، بهتر است کنوانسیون را بررسی کنیم. کنوانسیون تاکید میکند که اقدامات کاهش انتشار که توسط کشورها انجام میشود باید برطبق ظرفیت زیرساختی آنها باشد و شرایط متفاوت اجتماعی و اقتصادی کشورها در این اقدامات لحاظ گردد. در واقع، توسعه اجتماعی، اقتصادی و ریشهکنی فقر جزو اولین اولویتهای کشورهای درحال توسعه محسوب میشود و NAMAs١٧ها باید طوری اجرایی شود که درچارچوب اهداف توسعه پایدار باشند. این بدین معنی است که میبایست اولویتهای توسعه پایدار واستراتژیهای مربوطه را در برگیرد. بهطوریکه قابل اندازهگیری، گزارشدهی و صحهگذاری باشند و به لحاظ مالی، فناوری و زیرساختی، قابل حمایت از سوی کشورهای توسعهیافته نیز باشند. نکته قابلتوجه این است که کشورهای درحال توسعه میتوانند این اقدامات را با استفاده از منابع مالی خودشان نیز انجام دهند.
١) آیا NAMAs الزام قانونی هم دارد؟ چارچوب کاهش انتشار برای کشورهای درحال توسعه در نشست شانزدهم در کانکن (COP16 سال ۲٠١٠) موردتوافق قرار گرفت و مبنای آن اقدامات و تلاشهای داوطلبانه است. این موضوع در توافقنامه کانکن بیان شد و در آن به کشورهای درحال توسعهای که تمایل به انجام اقدامات داوطلبانه داشتند، اعلام گردید که اطلاعات مربوط به اقدامات مناسب ملی کاهش انتشار خود را ثبت نمایند. اگرچه این تصمیم در نشست اعضای کنوانسیون تغییر آبوهوا مطرح شد، اما اقدامات مناسب ملی کاهش انتشار، بهخودی خود جزو مصوبات نشست مذکور نبود. بنابراین، باتوجه به ضوابط کنوانسیون تغییر آبوهوا، NAMAs١٧ها جنبه قانونی ندارند. البته ممکن است اعضا تصمیم بگیرند که در آینده آنرا جزو مصوبات بیاورند. بنابراین، چون NAMAs١٧ در مصوبات نشست اعضاء نمیباشد و ضمیمه آن بوده است، نمیتواند جنبه الزام قانونی داشته باشد.
درحال حاضر، اقدامات داوطلبانه کاهش انتشار که بهصورت ملی انجام شده است، ناشی از گفتمانهای بینالمللی است وکشورها بهصورت داوطلبانه NAMAs١٧ها را در UNFCCC٢۵ ثبت میکنند و این NAMAs١٧ها تنها بهدلایل عرفی برای کشورها الزام دارد. در مواردیکه کشورها NAMAs١٧ را در قوانین ملی خود وارد کنند، NAMAs١٧ها الزام قانونی پیدا میکند و اگر الزام قانونی داشته باشند، اجرای آن با استفاده از کمکهای بینالمللی و حمایتهای کشورهای توسعهیافته، محتملتر خواهد بود.
۲) چرا NAMAs١٧ در کشورهای مختلف، متفاوت است؟ نظر به اینکه NAMAs١٧ ماهیت ملی دارد، باید انتظار داشت NAMAs١٧های ثبتشده بسته بهویژگیهای اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی و زیرساختی کشورها اهداف متفاوتی را دنبال کنند. این مساله یکی از دلایلی است که سببشده اهداف NAMAs١٧ تاکنون در تصمیمات نشست اعضا، شفاف نشود. تنوع در NAMAs١٧، بهطور غیرمستقیم در نشست کانکن (سال ۲٠١٠) موردبحث قرار گرفت که در توافقات این نشست به شناسایی شرایط گوناگون کشورها اشاره شده است:
برای درک تنوع NAMAs١٧های ثبت شده کاهش انتشار، باید شرایط گوناگون کشورهای درحال توسعه شناسایی گردد. بنابراین، این توافقات بهوضوح به گوناگونی موضوعات بهدلیل شرایط گوناگون کشورهای درحال توسعه اشاره دارد. از سویی دیگر، در نشست دوحه (COP18 سال ۲٠١۲) ، برنامهکاری برای شناخت تنوع NAMAs١٧ (موارد ١ تا ٣) فوق تدوین شد. در این برنامه میبایست مفهوم تفاوت بین کشورهای درحال توسعه مشخص گردد، زیرا تنها درک صحیح این تفاوتهاست که مشخص میکند توانایی مالی و زیر ساختی کشورهای درحال توسعه برای اجرای NAMAs١٧ در چه حد است. در واقع، انتظار میرود کشورهایی که توانایی مالی و زیرساختی بیشتری دارند، پروژههای بیشتری را در قالب NAMAs١٧ حمایت نمایند.
نکته: درحال حاضر، CDM١٢ برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار در کشورهای درحال توسعه قابل استفاده است و NAMAs١٧ نیز بهعنوان سازوکار نوین و بدون الزام قانونی مدنظر قرار گرفته است. علیرغم اینکه بهنظر میرسد، اجرای NAMAs١٧ از بکارگیری CDM١٢ برای کاهش انتشار آسانتر است، اما تعریف پروژهها در قالب NAMAs١٧ نیز مانند CDM١٢ به تدوین چارچوب اجرایی و مشخصنمودن جزییات آن نیاز دارد. بنابراین شناسایی اطلاعات موردنیاز برای توضیح این چارچوب و تدوین برنامه اجرایی برای "یک اقدام مشخص کاهش انتشار"، بسیار حائز اهمیت است. نظر به اینکه هدف از NAMAs١٧ بسیار گسترده است. برای تعریف بعضی از این اقدامات، استراتژیهای تدوینشده، سیاستها و قوانین کشور، مبنا قرار میگیرند ولی برخی دیگر، تنها درچارچوب پروژه تعریف میشوند.
صندوق اقلیم سبز٢٣ بزرگترین صندوق اختصاصیافته در جهان است که به کشورهای درحال توسعه کمک میکند تا میزان انتشار گازهای گلخانهای خود را کاهش دهند و توانایی آنها در سازگاری با تغییر اقلیم را افزایش دهند. این صندوق در سال ۲٠١٠ توسط کنوانسیون ایجاد و در سال ۲٠١۴ عملیاتی شده است. دبیرخانه این صندوق در کرهجنوبی میباشد.
اعتبارات صندوق در قالب Grant و Equity ،Loan ،Guarantee میباشد که تقسیمبندی آن بهصورت ذیل است:
پتانسیل توسعه پایدار | منافع اقتصادی، سلامتی، اجتماعی و محیطزیستی که مطابق با یکی از اهداف توسعه پایدار میباشد، در پروژه به چه میزان محقق میشود؟ |
کارایی و اثر بخشی | شاخص کاهش انتشار: چه میزان کاهش انتشار محقق شده است؟ شاخص سازگاری: یا تعداد کل ذینفعان مستقیم و غیرمستقیم و تعداد ذینفعان نسبت به کل جمعیت چه میزان است؟ |
پتانسیل تغییر الگو | میزان تغییر ظرفیت و تکرارپذیری پروژه و همچنین تحولبرانگیز بودن و نوآورانه بودن پروژه چگونه است؟ |
پاسخگویی به نیازهای دریافت کنندگان | پروژه تا چه اندازهای گروههای آسیبپذیر، موانع تامین ملی و سطح قرارگرفتن درمعرض خطرات اقلیمی را در داخل کشور، مدنظر قرار داده است؟ |
ارتقای داراییهای کشوری | آیا پروژه با برنامههای زیستمحیطی کشور متناسب است و یا اهداف ایده اولیه پیشنهادی با اولویتهای استراتژیهای اقلیمی کشور همسویی دارد؟ |
بهره وری و اثر بخشی | با اجرای پروژه و حصول به نتایج، میزان بهصرفه بودن آن از منظور شاخصهای کاهش انتشار و سازگاری چقدر میباشد؟ |
تغییر اقلیم به عنوان یکی از خطرهای جدی که توسعه پایدار را در ابعاد مختلف زیستمحیطی، سلامت انسان، امنیت غذایی، فعالیتهای اقتصادی، منابع طبیعی و ساختارهای زیر بنایی تهدید میکند، موردارزیابی قرار گرفته است. این تغییرات در الگوهای آبوهوایی زندگی انسان و سایر موجودات را تحت تأثیر قرار میدهد و در بسیاری از موارد در مناطق مختلف باعث بروز مشکلاتی مانند مهاجرت، کاهش سطح درآمد کشاورزان و دامداران، افزایش خسارتهای جانی و مالی ناشی از بلایا و... شده است. لذا، سازگاری نسبت به تغییرات رایج اقلیم و تغییرات بالقوه اقلیمی، پیششرط توسعه پایدار و کاهش فقر بوده و باید در فرایندهای مدیریتی لحاظ گردد. اهمیت این موضوع بهحدی است که کنوانسیون تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد دو گزینه را برای حل نسبی مشکلات ناشی از تغییرات اقلیمی معرفی نموده است. کاهش شدید و پایدار در انتشار گازهای گلخانهای (Mitigation) همراه با سازگاری (Adaptation) با تغییر اقلیم.
IPCCC سازگاری را به دو گروه اصلی تقسیم می کند:
بهاین ترتیب، سازگاری برنامهریزی شده به هرگونه اقدامات فرایندی، عملیاتی و نهادی برای پاسخ به تبعات اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی تغییر اقلیم بهطوریکه قابلیت فردی و اجتماعی در غلبه یا جذب تنشهای این پدیده بالا رفته و در عینحال، از فرصتهای جدید آن نیز بهرهمندی صورت پذیرد و نهایتاً خسارات حداقل و منافع حداکثر گردد.
رویکرد سازگاری با تغییر اقلیم: رویکردهای مختلفی برای برنامهریزی سازگاری تعریف شده است که یکی از آنها به دو مسیر اصلی شامل « بالا به پایین » و « پایین به بالا » اشاره دارد. در مسیر « بالا به پایین » چشماندازهای اقلیمی تحت طیف وسیعی از سناریوهای تولید گازهای گلخانهای وارد برآورد اثرات میشوند و در هر مرحله از این رویکرد عدمقطعیت افزایش مییابد. در مقابل، رویکرد « پایین به بالا » بر کاهش آسیبپذیری از نوسانات آب و هوای گذشته و کنونی تمرکز دارد. در این رویکرد بر تحلیل وضعیت سیستم و شناخت بسترهای مرتبط و بر کاهش آسیبپذیری اجتماعی و اقتصادی تمرکز شده است.
در تقسیمبندی دیگری که برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) با عنوان « چارچوب سیاست سازگاری برای تغییرات اقلیمی » (Adaptation Policy Frameworks for climate change) ارائه نموده است، چهار رویکرد بهشرح زیر برای طرحهای سازگاری ارائه شده است:
لازم به ذکر است، می توان در مواقع لازم ترکیبی از رویکردها را به کار گرفت.
راهبردهای سازگاری با تغییر اقلیم:
جاریسازی: یکپارچهسازی اهداف، راهبردها، سیاستها و اقدامات سازگاری در بودجه، فرایندها و سیاستهای توسعه ملی و منطقهای در تمامی سطوح و مراحل.
شرکت ملی نفت ایران با دارا بودن مجتمعهای بزرگ صنعتی در بخش تولید نفتوگاز، از قابلیت بسیار خوبی برای استفاده از مکانیزم توسعه پاک (CDM١٢) در طرحها و پروژههای خود برخوردار است. پروژههایی نظیر جمعآوری گازهای همراه نفت در مناطق مختلف عملیاتی و بهینهسازی مصرف انرژی و سوخت در صنایع تحت پوشش از مهمترین این طرحها هستند که با بهکارگیری مکانیزم توسعه پاک در آنها ضمن ایجاد درآمدهای جدید و اقتصادی کردن این طرحها، امکان تامین مالی این پروژهها از مبادی بینالمللی تسهیل میشد. لذا، در سال ١٣٨٥ پس از تایید الحاق جمهوری اسلامی ایران به پروتکل کیوتو توسط شورای نگهبان و تعیین مرجع صلاحیتدار ملی، مدیریت برنامهریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران با ارائه گزارشی به هیاتمدیره شرکت ملی نفت ایران ضمن معرفی و تبیین این مطلب، پیشنهاد نمود که کمیته کاری تحت عنوان کمیته مکانیزم توسعه پاک متشکل از نمایندگان شرکتهای تابعه با راهبری مدیریت برنامهریزی تلفیقی تشکیل و سازوکار لازم برای بهرهگیری از آنرا در سطح شرکت ملی نفت ایران و شرکتهای تابعه پیشبینی و ارائه نماید. پس از اخذ مصوبه هیاتمدیره شرکت ملی نفت ایران، مدیریت برنامهریزی تلفیقی/ معاونت نظارت بر مصرف انرژی و ارزشیابی طرحها بهعنوان متولی مکانیزم توسعه پاک در شرکت ملی نفت ایران معرفی شد.
اقدامات صورت گرفته توسط کمیته مکانیزم پاک:تا پایان خرداد ١۴٠١، به تعداد ٧۸۴۵ پروژه CDM١٢ از ٩۴ کشور درحال توسعه در UNFCCC٢۵ ثبت شده است که سهم ۲٠ کشور اول بهشرح جدول ذیل میباشد:
ردیف | کشور | تعداد پروژههای ثبتشده |
---|---|---|
١ | چین | ٣۸٧٦ |
۲ | هند | ١٧٦۵ |
٣ | برزیل | ٣۸۵ |
۴ | ویتنام | ۲٦٠ |
۵ | مکزیک | ۲٠۴ |
٦ | مالزی | ١۵۸ |
٧ | تایلند | ١۵۵ |
۸ | شیلی | ١۲۵ |
٩ | کره | ١٠۵ |
١٠ | فیلیپین | ٧٧ |
١١ | آفریقای جنوبی | ٧١ |
١۲ | کنیا | ٧٠ |
١٣ | پرو | ٦۴ |
١۴ | پاکستان | ۴١ |
١۵ | فلسطین - اکوادور | ٣٦ |
١٦ | هندوراس | ٣۴ |
١٧ | پاناما - سریلانکا | ۲٦ |
١۸ | اوروگوئه | ۲۵ |
١٩ | مصر | ۲٣ |
۲٠ | ایران | ۲۲ |
تا پایان خرداد ١۴٠١، تعداد پروژههای CDM١٢ ثبتشده ۲۲مورد بوده که مربوط به صنعت نفتوگاز میباشند.
تاریخ ثبت | عنوان پروژه | کشور مشارکتکننده در اجرای پروژه | متدولوژی مورداستفاده | میزان کاهش انتشار (Mtonnes/year) |
---|---|---|---|---|
23Nov09 | جمعآوری زودهنگام و استفاده از گازهای همراه میادین سروش و نوروز | نروژ | AM0009ver3 | ۴٦٣١۲۲۲۴۲۲ |
02Apr11 | تغییر نوع سوخت کارخانه نیشکر سلمان فارسی | سوییس | AMS-III.B.ver14 | ٣۲٩۸۵۴٦۴۴ |
تغییر نوع سوخت کارخانه نیشکر دعبل خزاعی | ۵۵١٠٧۴٦۵٠ | |||
تغییر نوع سوخت کارخانه نیشکر امیرکبیر | ۵۵۸۸۵۴٣١۸ | |||
تغییر نوع سوخت کارخانه نیشکر امام خمینی | ٣١۵۲۵۴٦۴٦ | |||
29Apr11 | تغییر نوع سوخت کارخانه نیشکر حکیم فارابی | ۲٧۵١٦۴٦۴٩ | ||
22Jul11 | تغییر نوع سوخت کارخانه نیشکر میرزا کوچکخان | ۸٠٩٧۲۴۵٦١ | ||
03Feb12 | لندفیل تبدیل گاز به انرژی در مشهد | هلند | ACM0001ver11 | ۵۴٠٦٠۴٧۵٣ |
27Mar12 | تبدیل نیروگاه تک چرخهای به سیکل ترکیبی در نیروگاه سنندج | سوییس | ACM0007ver4 | ۸٠٩٧۲۴۵٦١ |
تبدیل نیروگاه تک چرخهای به سیکل ترکیبی در نیروگاه شیروان | ٦٩٣٦١۲۵۵١۵ | |||
تبدیل نیروگاه تک چرخهای به سیکل ترکیبی در نیروگاه جهرم | ٧۸٣٣٣۲۵۴٦٩ | |||
15Nov12 | نیروگاه آبی کوچک پیران | --- | AMS-I.D.ver17 | ۸٩٧٠٦۴۵۵٦۲ |
31Dec12 | جداسازی کاتالیستی اکسیدنیتروژن از واحد اسید نیتریک پتروشیمی شیراز | سوییس | AM0028ver5 | ۴١۸٧٣٠۸۲۴٩ |
19Jun14 | نیروگاه سیکل ترکیبی گناوه | --- | AM0029ver3 | ٧٠۲۸۴٩٩۸٩۵ |
29Dec14 | نیروگاه سیکل ترکیبی پارهسر | ١٦١۵۲۵١٩۸١۴ | ||
01May15 | بازیافت گاز مشعل در پالایشگاه گازی سرخون و قشم | AMS-III.BI | ۴۸۲٦٠١٠١۴۴ | |
13May15 | نیروگاه آبی ١٣٠ مگاواتی ارس | ACM0002ver16 | ٦١٦۸٧۵٩۸۵٦ | |
01Sep15 | مزرعه بادی کهک | ACM0002ver15 | ١۵٣٠٩٠١٠١٧٣ | |
23Jun16 | بازیافت بیوگاز و تولید CHP در بخش ۵و٦ واحد تصفیه فاضلاب جنوب تهران | AMS-III.H.ver18 AMS-I.C ver20 | ٧۲٦٧٧١٠۲٠٧ | |
27Jun16 | واحد تولید آب شرب در جزیره قشم | AM0102 | ١٣۴۴۵۵١٠١٦١ | |
29Jul16 | بازیافت بیوگاز و تولید CHP در بخش ١و۲ واحد تصفیه فاضلاب جنوب تهران | AMS-III.H.ver18 AMS-I.C ver20 | ٧۲٦٧٧١٠۲٠٦ | |
13Jun17 | بازیافت گاز مشعل در پالایشگاه نفت تبریز | AMS-III.P | ٣٠۲١۵١٠٣٦٧ |
ردیف | کشور | تعداد پروژههای ثبتشده |
---|---|---|
١ | ایران | ۲۲ |
۲ | الجزایر | ۲ |
٣ | عراق | ٠ |
۴ | کویت | ۲ |
۵ | لیبی | ۲ |
٦ | قطر | ۲ |
٧ | عربستان سعودی | ٦ |
۸ | امارات متحده عربی | ١۵ |
٩ | اکوادور | ٣٦ |
١٠ | آنگولا | ١ |
١١ | ونزوئلا | ٠ |
١۲ | کنگو | ٠ |
: تهران، تقاطع خیابانهای حافظ و رودسر و طالقانی، پلاک ١٨، مرکزی سوم شرکت ملی نفت ایران، مدیریت برنامهریزی تلفیقی
* طبقه ٤، اتاق ٤٠٨، معاونت ارزشیابی و نظارت بر عملکرد و نظامهای ایجاد طرحها
* طبقه ٢، اتاق ٢٠٧، کارشناسان ارزشیابی و نظارت بر عملکرد طرحهای محیطزیست و کاهش نشر کربن: ٨٨٩٤٣٨١٨ -
: ٨٨٩١٤٧٧٦ -
: n.mayahiarab@nioc.ir - e.taheri@nioc.ir