در شکل ١ موازنه انرژی بین زمین و فضا نشان داده شده است. همانگونه که مشاهده می‌شود تابش‌های خورشیدی پس از عبور از فضا به جو زمین رسیده و قسمت اعظم آن‌ها توسط زمین جذب می‌شوند. جذب این انرژی توسط زمین، باعث گرم شدن کره زمین خواهد شد که این به‌نوبه خود باعث تابش امواجی از طرف زمین به فضا می‌شود. طبق قوانین فیزیکی، طول موج تابش‌های تولید شده از زمین با پرتوهای رسیده به سطح زمین متفاوت است. این بدان معناست که مثلاً اگر زمین تابش‌های مرئی را دریافت می‌کند، هنگام تابشِ خود پرتوهای گوناگونی تولید می‌کند که طول موج آن‌ها با طول موج پرتوهای مرئی متفاوت است.

شکل ١- موازنه انرژی بین زمین و فضا و اثر گازهای گلخانه‌ای

مشاهده شده است که زمین پس از گرم شدن، تابش‌های فروسرخ از خود منتشر می‌کند. قسمتی از این تابش‌های فرو‌سرخ از جو عبور کرده و قسمتی دیگر توسط گازهای گلخانه‌ای موجود در جو جذب شده و مجدداً توسط همین گازها به سطح زمین بازتابیده می‌شود (شکل ٢). در حقیقت گازهای گلخانه‌ای که نسبت به نور مرئی شفاف بودند با تغییر طول موج پرتوها، به‌صورت نیمه‌شفاف عمل کرده و تمام تابش‌های فروسرخ بازتابیده از سطح زمین را از خود عبور نداده و مجدداً مقداری از آن‌ها را به زمین برمی‌گردانند. گازهای گلخانه‌ای که در این پدیده دخالت می‌کنند عبارتند از:

• بخار آب(H2O)
• دی‌اکسید‌کربن(CO2)
• اکسید ‌نیتروس(N2O)
• متان(CH4)
• ازن‌جو پایین(O٣)
• کلروفلوئوروکربن‌ها(CFCs)
• هیدروفلوئوروکربن‌ها(HFCs) و پِرفلوئوروکربن‌ها(PFCs)
• سولفور هگزا فلوراید(SF6)

در این میان بخار آب و دی‌اکسیدکربن، در مجموع، ‌٩٠درصد سهم اثر گلخانه‌ای را به‌خود اختصاص می‌دهند که بخار آب بیشترین سهم را داراست. شکل (٢) سهم گازهای مختلف را در ایجاد اثر گلخانه‌ای نشان می‌دهد. لازم به‌ذکر است؛ معمولاً‌ در این موارد بخار آب را جداگانه محاسبه می‌کنند، چرا که اولاً‌ مقدار آن نسبت به سایر گازهای گلخانه‌ای بسیار زیادتر بوده و ثانیاً رطوبت نواحی مختلف بسته به شرایط مختلف دمایی، آب‌و‌هوایی و پوشش ابری متفاوت می‌باشد.

از طرفی، بنابر پروتکل مونترال از سال ١٩٨٧ به بعد، هیدرو فلوئوروکربن‌ها و پِرفلوئوروکربن‌ها به‌عنوان جایگزین گازهای مخرب لایه ازن مورد استفاده قرار گرفته‌اند و قبل از آن مصرف آن‌ها در دنیا ناچیز بوده است، لذا در شکل (٣) غلظت این گازها در نظر گرفته‌ نشده ‌‌است. سولفور هگزا فلوراید نیز بدلیل کم‌بودن مقدار انتشار آن در مقایسه با سایر گازها، در این شکل دیده نمی‌شود.

در مجموع، گازهای گلخانه‌ای باعث باقی ماندن کسری از انرژی خورشیدی رسیده به زمین در داخل جو می‌شوند. این تبادل و نقل و انتقال انرژی باعث ثابت ماندن دمای زمین درحد مناسبی می‌شود به‌طوری که اگر اثر گلخانه‌ای در جو زمین وجود نداشت، دمای کره زمین به‌طور متوسط حدوداً ٥.١٥ درجه سانتیگراد نسبت به حال کمتر می‌شد. چنین کاهش دمایی باعث آن می‌شود که زمین غیرقابل سکونت باشد (عصر یخبندان). از طرف دیگر چنانچه موجودی گازهای گلخانه‌ای نیز به‌هر نحوی در داخل جو زیادتر از حد متعارف شود، موازنه انرژی زمین به‌هم خورده و باعث باقی ماندن انرژی بیشتری در داخل جو زمین می‌شود که این امر گرم‌شدن زمین را به‌دنبال دارد.

قدرت جذب امواج فروسرخ توسط هر یک از این گازها با هم متفاوت است. در نتیجه میزان تاثیر آن‌ها در پدیده گلخانه‌ای متفاوت خواهد بود. این قدرت جذب امواج فروسرخ را با پارامتری به‌نام پتانسیل گرمایش جهانی (GWP^١) نشان می‌دهند. مقدار این پارامتر برای دی‌اکسیدکربن برابر واحد می‌باشد.

شکل ٢- سهم گازهای مختلف گلخانه‌ای در جو زمین بر حسب درصد

GWP سایر گازها، نسبت به دی‌اکسیدکربن ‌سنجیده می‌شود. به‌عنوان مثال، باتوجه به اینکه GWP متان برابر ٢١ می‌باشد، یک تن متان اثری معادل ٢١ تن CO2 در پدیده گرمایش زمین خواهد داشت. برای سادگی، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای باتوجه به GWP آن‌ها به معادل CO2 تبدیل شده و گزارش می‌گردد. جدول (١) مقدار GWP را برای انواع گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد.

جدول ١- پتانسیل گرمایش جهانی (GWP) گازهای گلخانه‌ای

از حدود سال ١٧٥٠ میلادی (عصر پیش‌صنعتی) تاکنون افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای منجر به نیروی تابشی مثبت اقلیم‌شده که این امر، سبب گرم‌شدن زمین و بروز سایر تغییرات در اقلیم می‌گردد.

از میان گازهای گلخانه‌ای، غلظت‌های اتمسفری دی‌اکسیدکربن(CO2)، متان(CH4)، اکسید نیتروژن(N2O) به‌نحو قابل‌ملاحظه‌ای تغییر یافته است. به‌ترتیب حدود ١٧%، ۲٦% و 3.8% افزایش از خود نشان می‌دهند(نسبت به مقادیر سال ١٩۸٠).

شکل ٣- افزایش غلظت CO2 در بین سال‌های ١٩۵۸ تا نوامبر ۲٠١٣ را نشان می‌دهد

نیروی تابشی مستقیم گازهای گلخانه‌ای با طول‌عمر زیاد ناشی از غلظت CO2 ،CH4 و N2O مرتبط می‌باشد. از آنجاییکه بسیاری از گازهای گلخانه‌ای مدت طولانی در اتمسفر باقی می‌مانند (زمان‌ماند CO2 و N2O دهه‌ها تا قرن‌ها می‌باشد)، بنابراین گازهای مذکور در دراز مدت بر نیروی تابشی مستقیم اثر خواهند ‌گذاشت. این ترکیب‌ها سبب از دست‌رفتن ازن استراتوسفری که مولد یک نیروی تابشی منفی است، نیز می‌شود. در حال حاضر، برخی از گازهای گلخانه‌ای با طول‌عمر زیاد نظیر ترکیب‌های هیدروفلوروکربن‌های(HCFC) جانشین فریون‌ها(CFC)، ترکیبات پرفلوروکربن‌ها(PFC) و سولفورهگزافلورید(SF6) تاحدودی در تغییر نیروی تابشی سهیم هستند.

چنانچه نشر دی‌اکسیدکربن در محدوده نزدیک به مقدار سال ١٩٩٤ باقی بماند، این امر سبب خواهد ‌شد که در پایان قرن ٢١، غلظت اتمسفری CO2 که حداقل برای دو قرن ثابت مانده بود به‌حدود ppmv ٥٠٠ (یعنی دو برابر غلظت آن در عصر پیش‌صنعتی که معادل ppmv ٢٨٠ بود) برسد.

بررسی انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد که روند انتشار این گازها (نه میزان مطلق آن) در کشورهای صنعتی توسعه‌یافته از سال١٩٩٠ تا ٢٠٠٠ کاهش یافته است در حالیکه پیش‌بینی شده میزان مطلق انتشار تا سال٢٠٢٠ افزایشی در حدود ٢٠% داشته باشد.

جدول شماره ۲ سهم بیست کشور اول در انتشار جهانی گاز CO2 در سال۲٠١١ را نشان می‌دهد. عوامل مختلفی نظیر وضعیت ملی، سطح رشد اقتصادی و روند رشد جمعیت، هریک نقش موثری در انتشار گازهای گلخانه‌ای بر عهده دارند. چنانکه از جدول مذکور پیداست، چین با ۲٦,٧% بزرگترین منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان است و آمریکا با ١٦,۸% دومین، ژاپن با ٣,٦% پنجمین و آلمان با ۲,٣% رتبه ششم در انتشار دی‌اکسیدکربن دنیا را عهده‌دار است. در همان سال ایران با سهم ١,٩درصدی، رتبه هفتم جهان را در انتشار گاز دی‌اکسیدکربن دارا بوده است(این آمار بدون احتساب میزان انتشار در کشورهای عضو اتحادیه اروپا است).

از طرف دیگر بررسی انتشار سرانه دی‌اکسیدکربن نشان می‌دهد که کشورهای نفتی حوزه خلیج‌فارس بدلیل وابستگی شدید اقتصادشان به نفت و جمعیت کمشان از سرانه انتشار بالایی برخوردار هستند بطوریکه در سال ٢٠٠٧ قطر با سرانه انتشار ٥٨,٠١ تن در سال رتبه اول را در دنیا داراست. ایران با سرانه انتشار ٥٦,٦ تن در بین کشورهای جهان، رتبه هفتاد را داراست.

در ایران نیز روند انتشار گاز دی‌اکسیدکربن بر اساس سرانه هر فرد حاکی از رشد شتابزده مصرف انرژی از دهه ٩٠ میلادی به بعد می‌باشد (شکل ٥). مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که سهم بخش انرژی در ایران از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای در مقایسه با سایر بخش‌ها بسیار چشم‌گیر است.

شکل ٤ – روند رشد انتشار دی‌اکسیدکربن در ایران[EIA,2009]

شکل ٥ – سهم بخش‌های مختلف در انتشار گاز در ایران [گزار ش وضعیت ملی تغییر اقلیم. دفتر ملی تغییر آب‌و‌هوا-٢٠٠٣]

چنانکه پیشتر ذکر شد کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا در سال ١٩٩٢ در اجلاس ریو با هدف تثبیت غلظت گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های صنعتی در سطحی که از آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بر زندگی انسان و حیات روی زمین بکاهد، تدوین گشته و از سال ١٩٩٤ اجرایی گردید. اهم اهداف کنوانسیون و فعالیت‌های مرتبط با آن به قرار زیر است:

• تثبیت غلظت گازهای گلخانه‌ای در جو در سطحی که از اثرات خطرناک فعالیت‌های بشر بر سیستم اقلیم جلوگیری نماید
• ارائه گزارش دوره‌ای وضعیت ملی تغییر آب‌و‌هوا به کنوانسیون، توسط کلیه کشورهای عضو
• تهیه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای و جذب توسط چاهک‌ها بصورت دوره‌ای
• تنظیم و اجرای برنامه‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای
• همکاری و توسعه روشهای انتقال تکنولوژی برای کاهش انتشار در بخش‌های مختلف انرژی، حمل‌و‌نقل، صنعت، کشاورزی، جنگل و زایدات جامد و مایع
• همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی درتهیه روش‌های تطبیق با پدیده تغییر آب‌و‌هوا
• در نظر گرفتن موضوع تغییر آب‌و‌هوا در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های توسعه

کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا هدف مشترک ولی تعهدات متفاوتی را برای کشورهای مختلف در نظر گرفته است. ماده ٤ کنوانسیون که مربوط به تعهدات است بیان می‌دارد که کلیه متعاهدین به کنوانسیون دارای هدف مشترک با مسئولیت‌های متمایز هستند. ماده ٧.٤ بیان می‌دارد که انجام تعهدات کشورهای در حال توسعه به کنوانسیون، منوط به اجرای موثر تعهدات مالی و انتقال تکنولوژیکی کشورهای توسعه‌یافته است.

همچنین ماده ٨.٤ و ١٠.٤ کنوانسیون بیان می‌دارد که اعضا باید توجه کامل به وضعیت کشورهای در حال توسعه که به‌شدت از اثرات سوء تغییر اقلیم یا اقدامات مقابله‌ای کشورهای توسعه‌یافته آسیب می‌بینند نظیر کشورهای جزیره‌ای کوچک یا کشورهایی که در اقلیم خشک و نیمه خشک یا نواحی کوهستانی قرار دارند و یا اقتصاد آن‌ها متکی به درآمدهای ناشی از استخراج و فرآوری و صادرات سوخت‌های فسیلی است داشته باشند.

کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا در ٢١ مارس ١٩٩٤،٩٠ روز پس از تصویب آن در ٥٠ کشور، اجرایی‌گردید. روز ٢١ سپتامبر همان سال نیز کشورهای توسعه‌یافته عضو کنوانسیون، گزارش‌های ملی خود را در مورد استراتژی‌های تغییر آب‌و‌هوا به کنوانسیون ارائه کردند. در ضمن، کمیته مذاکرات بین الدول (FCCC/INC^١) کارهای مقدماتی خود را در قالب ٦ جلسه بحث در موارد مربوط به تعهدات، آماده‌سازی مکانیزم مالی، پشتیبانی مالی و فنی از کشورهای در حال توسعه و موضوعات علمی و رویه‌های اجرایی ادامه داد.

این کمیته پس از جلسه یازدهم (جلسه نهایی) خود در فوریه ١٩٩٥ منحل شد و در قالب کنفرانس اعضاء متعهد به کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا (COP^٢) به‌کار خود ادامه ‌داد.

کنفرانس اعضاء بالاترین مرجع رسمی کنوانسیون است که با حضور نمایندگان عالی رتبه و کارشناسان کشورهای مختلف تشکیل می‌گردد و تصمیمات آن لازم الاجراست. از سال ١٩٩٥ تاکنون کنفرانس اعضاء ١٥ بار در شهرهای مختلف جهان، با شرکت هزاران نفر تشکیل شده و کلیه تصمیمات آن در سایت سازمان ملل به نشانی www.unfccc.int درج شده است.

پروتکل کیوتو در سومین اجلاس اعضاء متعهدین (COP3) مورخ ١١ دسامبر ١٩٩٧ در کیوتو ژاپن تصویب و به‌مدت یکسال جهت امضای کشورها و اعضای کنوانسیون باز گذاشته شد. اعضای پروتکل کیوتو به دو دسته تقسیم می‌شوند: کشورهای ضمیمه ١ که متعهد به کاهش نشر هستند و کشورهای غیرضمیمه ١ که تاکنون تعهدی برای آن‌ها در راستای کاهش نشر در نظر گرفته نشده است. از اهداف اساسی پروتکل، ایجاد ساختار اجرایی مناسب برای حصول به اهداف کنوانسیون و نیز تقویت تعهدات کشورهای پیوست I کنوانسیون در کاهش انتشار و انتقال کمک‌های فنی و مالی به کشورهای در حال توسعه و کشورهایی که به‌شدت متاثر از آثار تغییر اقلیم هستند (ماده ٨.٤ تا ١٠.٤ کنوانسیون) می‌باشد. شماتیک هدف پروتکل کیوتو برای کاهش انتشار، در شکل ١ نشان داده شده است.

شکل ١ – شماتیک هدف پروتکل کیوتو در کاهش انتشار

هر یک از اعضاء‌ ضمیمه I بطور مستقل یا مشترک توسط پروتکل کیوتو متعهد شده‌اند که انتشار گازهای گلخانه‌ای را حذف و یا کاهش دهند؛ بطوریکه میزان انتشار ٦ گاز گلخانه‌ای کشورهای توسعه‌یافته در محدوده سال‌های ٢٠١٢-٢٠٠٨ به ٥درصد زیر سطح انتشار سال ١٩٩٠ کاهش یابد. تعهدات هر یک از کشورهای توسعه‌‌یافته در ضمیمه B پروتکل آورده شده است که محدوده این تعهدات از ٨درصد کاهش (کشورهای اتحادیه اروپا) تا ١٠درصد افزایش (جزایر کوچک) نسبت به سطح انتشار سال ١٩٩٠ می‌باشد.

بنابر شرایط تعیین‌شده در ماده ٢٥ کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا، سه ماه پس از امضای پروتکل، کشوری که میزان انتشار کشورهای ضمیمه ١ امضاکننده پروتکل را به بیش از ٥٥درصد سطح انتشار سال ١٩٩٠ این کشورها برساند پروتکل کیوتو باید اجرایی می‌شد. لذا با الحاق روسیه به پروتکل کیوتو در اواسط ماه نوامبر سال ٢٠٠٤، میزان انتشار کشورهای ضمیمه ١ امضاکننده پروتکل به ٦.٦١درصد رسیده و پروتکل در تاریخ ١٦ فوریه ٢٠٠٥ اجرایی شد. لذا اجلاس بعدی اعضاء اولین جلسه پروتکل نیز بود که در تاریخ ٧ تا ١٨ نوامبر ٢٠٠٥ برگزار شد.

جمهوری اسلامی ایران در سال ١٣٧٥، با تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان به عضویت کنوانسیون تغییرات آب‌و‌هوا درآمد. قانون الحاق ایران به پروتکل کیوتو نیز در سال ١٣٨٤ به تایید شورای نگهبان رسید. کشور ما به‌دلیل قرار گرفتن در بین کشورهای در حال توسعه، در دوره اول تعهد (٢٠١٢-٢٠٠٨) اجباری برای کاهش انتشارات خود ندارد.

ماده ٢ پروتکل اعضای متعهد به پروتکل را جهت حصول به تعهدات کاهش انتشار خود در سطح ملی به گسترش اقدامات زیر ترغیب نموده است:

• بهینه‌سازی مصرف سوخت
• استفاده بیشتر از انرژی‌های تجدیدپذیر
• گسترش تکنولوژی‌های جدید
• اصلاح روش‌های جنگلداری و کشاورزی

همچنین، کشورها سیاست‌ها و اقدامات مختلفی را مانند مالیات بر کربن، برنامه‌های بهبود تکنولوژی، تدوین نظام‌نامه‌ها و برنامه تجارت انتشار در سطح ملی پیگیری می‌نمایند. همچنین پروتکل کیوتو جهت کاهش انتشار و تسهیل انجام تعهدات کشورهای توسعه‌یافته، مکانیزم‌های انعطاف‌پذیری تحت عنوان مکانیسم‌های مبتنی بر بازار در ماده ١٢ و سایر مواد تنظیم نموده است.

بر اساس پروتکل کیوتو، اعضای متعهد می‌توانند با اجرای پروژه‌ها در سایر کشورها، سیاست‌های کاهش انتشار را از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر نمایند. بدین منظور پروتکل کیوتو سه مکانیزم انعطافی را جهت کمک به اعضا به‌منظور نیل به اهدافشان پیش‌بینی کرده است. تجارت نشر (ماده ١٧)، اجرای مشترک (ماده ٦)، و مکانیزم توسعه پاک (ماده ١٢).

• تجارت نشر (ET^٣): باتوجه به اینکه کشورهای صنعتی تحت پروتکل کیوتو متعهد به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند (هر دو کشور دارای تعهدات مستقل هستند) در راستای این تعهدات اگر کشوری نتواند سهم خود را در کاهش انتشار برآورده نماید می‌تواند از کشورهای صنعتی دیگر که بیش از سهم تعهد خود کاهش انتشار داشته‌اند مجوز انتشار را خریداری نمایند که این موضوع را تجارت نشر گویند
• اجرای مشترک(JI^۴): پروژه‌های هستند که باتوجه به تجارب تکنولوژی کشورها، به‌منظور اجرای تعهدات یا اخذ گواهی توسط برخی از کشورهای صنعتی در سایر کشورهای توسعه‌یافته اجرا می‌گردد. (هر دو کشور از مجموعه کشورهای ضمیمه ١ هستند)
• مکانیزم توسعه پاک (CDM): همکاری مابین کشورهای صنعتی وکشورهای در حال توسعه (یک کشور ضمیمه ١ و یک کشور غیرضمیمه ١) برای اجرای یک پروژه در کشور در حال توسعه که منجر به کاهش نشر گازهای گلخانه‌ای می‌شود. در این حالت به‌ازای هر تن کاهش نشر حاصل از انجام پروژه یک گواهی کاهش نشر تحت عنوان (CERs) از سوی سازمان ملل تعلق می‌گیرد که کشورهای توسعه‌یافته با خرید آن‌ها می‌توانند سهیمه اجباری خود در کاهش نشر گازهای گلخانه‌ای را تامین نمایند

منطق اقتصادی حاکم بر مکانیزم توسعه پاک تحت پروتکل کیوتو در شکل (٢) قابل‌ملاحظه است. هزینه کاهش نشر کربن در یک کشور در حال توسعه به‌ازای هر تن به‌مراتب کمتر از یک کشور توسعه‌یافته است. بنابراین اجرای یک پروژه در کشور در حال توسعه و فروش اعتبارات حاصله به کشور توسعه‌یافته منافع طرفین را تامین خواهد کرد.

شکل ٢: منطق اقتصادی حاکم بر مکانیزم توسعه پاک

بطور کلی اهداف سازو کارهای تعریف‌شده در پروتکل کیوتو عبارتند از:

• مشارکت در نیل به اهداف عالیه کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا
• کمک به کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به توسعه پایدار
• کمک به کشورهای توسعه‌یافته برای کاهش نشر گازهای گلخانه‌ای آن‌ها بر اساس تعهدات مندرج در پروتکل کیوتو

تداوم این پروتکل در هجدهمین اجلاس تغییر اقلیم سازمان ملل (COP18) در دوحه قطر (۲٦ نوامبر تا ۸ دسامبر ۲٠١۲) تصویب شد و مقرر شد طول دوره دوم تعهدات از سال ۲٠١۲ تا ۲٠۲٠ باشد. همچنین مقرر شد، مکانیزم‌های مبتنی بر بازار پروتکل کیوتو شامل مکانیزم توسعه پاک (CDM) ،اجرای مشترک (JI^۴) و تجارت بین‌المللی انتشار (IET^۵) از ابتدای سال ۲٠١٣ بدون وقفه ادامه یابند.

در این دور از تعهدات، کشورهای استرالیا، اتحادیه اروپا، ژاپن، لیختن‌اشتاین، موناکو و سوییس اظهار داشتند که هیچگونه مجوز انتشار اضافه‌ای را به دور دوم پروتکل کیوتو انتقال نخواهند داد. کشورهای استرالیا، اتحادیه اروپا (۲٧ کشور)، لیختن اشتاین، موناکو، سوییس، بلاروس، کرواسی، ایسلند، قزاقستان، نروژ و اکراین از کشورهای متعهد در دور دوم پروتکل کیوتو هستند و تعهد کاهش انتشار آن‌ها عبارتست از: کشورهای اتحادیه اروپا، کرواسی، لیختنشتاین و سوییس برابر٣٠درصد-۲٠درصد، استرالیا ۲۵درصد-۵درصد، بلاروس ۸درصد، ایسلند۲٠درصد، قزاقستان ٧درصد، موناکو٣٠درصد، نروژ۴٠درصد-٣٠درصد و اکراین۲٠درصد.

نظر به اینکه در اجلاس قبلی تغییر اقلیم سازمان ملل، توافقاتی در خصوص ایجاد یک پیمان جامع جهت کنترل گرمایش جهانی برای دوره زمانی از سال ۲٠۲٠ به بعد صورت گرفت، در اجلاس دوحه کشورها موافقت کردند:

• اطلاعات، دیدگاه‌ها و پیشنهادات خود در خصوص اقدامات، ابتکارات و روش‌های بالا بردن عزم جهانی برای کنترل تغییر اقلیم را تا اول مارچ۲٠١٣ به دبیرخانه اجلاس تغییر اقلیم سازمان ملل اعلام نمایند.
• مباحث کلیدی مذاکرات حداکثر تا پایان سال۲٠١۴ مشخص باشد تا پیش‌نویس متن مذاکرات قبل از ماه می ‌۲٠١۵ آماده شود.

در سال‌های اخیر، اقدامات داوطلبانه کاهش انتشار یکی از موضوعات کلیدی در گفتگوهای فرایند کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا محسوب می‌شود. در حال حاضر NAMAs به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی در کشورهای در حال توسعه برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شود.

در اولین مرحله از اجرای یک پروژه مکانیزم توسعه پاک، پس از تنطیم قرارداد همکاری (قرارداد همکاری بین شرکای پروژه نظیر سایر قراردادهای تجاری است و هیات اجرایی در تنظیم این قرارداد نقشی ندارد.)بین شرکای پروژه، مشارکت‌کنندگان می‌بایست یک سند طراحی برای پروژه موردنظر تهیه و تکمیل کنند که فعالیت پروژه‌ای را با جزئیات لازم تشریح نماید. هیات اجرایی مکانیزم توسعه پاک قالب استانداردی را برای تکمیل سند طراحی پروژه تدوین کرده است. سند طراحی پروژه که PDD نامیده می‌شود شامل موارد زیر است:

• هدف پروژه
• شرح جنبه‌های فنی پروژه
• نقش آن در توسعه پایدار
• مرزهای پروژه و روش‌شناسی پایه (Baseline Methodology)
• روابط پیشنهادی برای محاسبه انتشارات گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های پروژه
• توضیح درباره چگونگی برآورده شدن شروط افزونگی (Additionality) در پروژه (افزونگی بدین معنی است که بدون اجرای پروژه در قالب CDM و کسب درآمد حاصل از گواهی انتشار، پروژه موردنظر اقتصادی و سود ده نباشد)
• تخمینی برای عمر عملیاتی پروژه
• تحلیلی از اثرات زیست‌محیطی پروژه
• نظرات ذینفعان (Stakeholders Comments)
• همچنین سند طراحی پروژه باید یک طرح پایش را نیز در بر داشته باشد

تایید پروژه، فرآیند ارزیابی فعالیت یک پروژه توسط یک نهاد عملیاتی مستقل منتخب بین‌المللی صورت می‌پذیرد. این ارزیابی باتوجه به الزامات مکانیزم توسعه پاک و باتوجه به سند طراحی پروژه انجام می‌شود. نهاد عملیاتی از روی سند طراحی پروژه پیشنهادی، شرایط آنرا بررسی و در صورت داشتن شرایط لازم آن را تایید می‌کند.

نهاد عملیاتی باید سند طراحی پروژه را برای دریافت نظرات احتمالی در دسترس عموم قرار دهد. بطور مثال، این نظرات می‌تواند مربوط به‌روش‌شناسی پایه، صحت طرح پایش و یا مسائل مربوط به افزونگی پروژه باشد. پس از اتمام مهلت ارسال نظرات (٣٠ روز پس از در دسترس قرار گرفتن عمومی سند طراحی پروژه)، نهاد عملیاتی باتوجه به سند طراحی پروژه و نظرات دریافتی، مورد تایید بودن پروژه را تعیین می‌نماید. در این مرحله، نهاد عملیاتی نظر نهایی خود را به مشارکت‌کنندگان پروژه اعلام می‌نماید. در ضمن، مشارکت‌کنندگان پروژه نامه رسمی تاییدیه از مرجع ملی کشور میزبان را ارائه می‌کنند که در آن موضوع همراستا بودن پروژه با اهداف توسعه پایدار کشور میزبان نیز مورد تایید قرار گرفته است.

در صورت تایید نهاد عملیاتی مبنی بر صحیح بودن فعالیت پروژه، درخواستی برای ثبت پروژه مورد تایید به هیات اجرایی ارسال می‌کند. این درخواست شامل سند طراحی پروژه بوده که می‌باید در دسترس عموم قرار گیرد. ذکر این نکته ضروریست که در صورتیکه روش‌شناسی پایه و پایش پروژه در سند طراحی پروژه به تایید هیات اجرایی نرسیده باشد، نهاد عملیاتی قبل از آغاز بررسی سند پروژه، ابتدا روش‌شناسی آن را برای تایید به هیات اجرایی فرستاده و پس از تایید آن اقدام به بررسی سند پروژه می‌نماید.

ثبت پروژه عبارت است از پذیرش رسمی یک پروژه تایید‌شده، به‌عنوان یک فعالیت پروژه‌ای CDM توسط هیات اجرائی. این مرحله، پیش نیاز مراحل بعدی (بررسی، گواهی نمودن و صدور CERs) است. در صورتیکه هیچ یک از کشورهای دخیل در پروژه و یا حداقل سه عضو هیات اجرایی مکانیزم توسعه پاک درخواستی برای بررسی مجدد فعالیت پروژه‌ای پیشنهادی نداشته باشند، طی ٨ هفته پس از دریافت گزارش تایید از نهاد عملیاتی، ثبت نهایی پروژه توسط هیات اجرایی صورت می‌پذیرد.

پروژه‌ای که توسط نهاد عملیاتی یا هیات اجرایی پذیرفته نشده باشد، پس از انجام اصلاحات لازم در جهت برآورده‌سازی الزامات تایید و ثبت پروژه، می‌تواند دوباره برای تایید و ثبت مطرح گردد.

مشارکت‌کنندگان در پروژه باید در مرحله ثبت پروژه، هزینه‌ای را به هیات اجرایی پرداخت نمایند. این مبالغ صرف تامین هزینه‌های اداری هیات اجرایی می‌شود. مقدار هزینه ثبت پروژه به میزان کاهش انتشار حاصل از پروژه بستگی دارد. از پروژه‌هایی که متوسط کاهش انتشار سالیانه آن‌ها زیر ١٥ هزار تن باشد هزینه‌ای برای ثبت دریافت نمی‌شود. هزینه ثبت برای سایر پروژه‌ها به این ترتیب محاسبه می‌شود:

• برای ١٥هزار تن اول ١.٠ دلار به‌ازای هر تن
• برای مابقی کاهش انتشار سالیانه ٢.٠ دلار به‌ازای هر تن

سقف هزینه ثبت پروژه ٣٥٠ هزار دلار است. در واقع مبالغ فوق کل هزینه‌های اداری مربوط به پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک می‌باشد که بخشی از آن در مرحله ثبت پروژه، پیش پرداخت می‌شود و الباقی آن در زمان صدور گواهی دریافت می‌گردد. در صورتیکه پروژه منجر به صدور گواهی نگردد مبالغ پیش پرداخت بیش از ٣٠ هزار دلار به صاحبان پروژه عودت می‌گردد.

پایش پروژه طبق طرح و برنامه پایش انجام می‌شود. برنامه پایش بخشی از سند طراحی پروژه است. این طرح باید بر اساس روش پایش تصویب شده یا یک روش جدید باشد. این روش جدید باید همراه سند طراحی پروژه ارائه‌شده و مورد تصویب هیات اجرائی قرار گیرد.

مرحله بازبینی عبارت از بررسی مستقل و متناوب کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای گزارش شده که در نتیجه یک پروژه CDM ثبت شده حاصل می‌شود. این بررسی نیز توسط نهاد عملیاتی انجام می‌گیرد. مرحله گواهی نمودن کاهش انتشار، عبارت از ارائه گواهی کتبی از طرف نهاد عملیاتی است که اعلام می‌کند در طول یک دوره مشخص، یک پروژه مقدار مشخصی انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های انسانی از منابع بررسی شده را کاهش داده است. در صورتیکه پروژه از نوع کوچک مقیاس نباشد، مرحله تایید پروژه که قبل از اجرای پروژه است و مرحله بازبینی که بعد از اجرای پروژه است توسط دو نهاد عملیاتی مختلف انجام می‌گیرد.

پس از اینکه درخواست صدور گواهی از طرف نهاد عملیاتی به هیات اجرایی رسید این گواهی صادر می‌گردد(در صورتیکه مراحل قبلی را به‌درستی پشت‌سر گذاشته باشند). به این ترتیب مقدار معینی گواهی کاهش انتشار برای آن پروژه در دفتر ثبت CDM صادر و در حساب موقت سازمات ملل ذحیره می‌شود. هیات اجرایی ٢درصد (SOP-Adaptation) از این گواهی را به‌عنوان مالیات CDM جهت صندوق انطباق (Adaptation Fund) کسر می‌کند. ضمنا هیات اجرایی١.٠ دلار به‌ازای هر گواهی (SOP-Administration) برای ١٥ هزار گواهی اول و ٢.٠ دلار به‌ازای هر گواهی برای مابقی گواهی‌ها بابت هزینه‌های اداری از صاحبان پروژه دریافت می‌کند. هزینه‌های ثبت پروژه به‌عنوان پیش‌پرداخت هزینه‌های اداری محسوب شده و در صورت پرداخت از هزینه‌های اداری کسر می‌گردد. پس از انجام کسورات لازم، باقیمانده گواهی صادرشده به شناسه(حساب) ثبت‌شده صاحبان پروژه واریز می‌شود. این گواهی کسر شده در بازار به فروش رسیده و برای کمک به کشورهای در حال توسعه‌ای که به‌طور خاص در معرض آسیب‌های ناشی از تغییرات آب‌و‌هوایی هستند به‌کار می‌روند.

یک پروژه مکانیزم توسعه پاک تا زمانیکه به ثبت نرسیده باشد نمی‌تواند CER تولید کند و تنها پس از ثبت توسط هیات اجرایی، واجد شرایط تولید CER خواهد بود. پس از انجام بازبینی و صحه‌گذاری توسط یک نهاد عملیاتی، به‌میزان کاهش انتشار حاصل شده ،CER صادر می‌شود. هیات اجرایی مکانیسم توسعه پاک تاریخ شروع یک فعالیت پروژه‌ای را بصورت زیر تعریف کرده است: "تاریخی که اجراء یا فعالیت واقعی پروژه آغاز می‌شود". همچنین، پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک تنها در مدت اعتبار خود قادر به تولید CER می‌باشند. دو نوع مدت اعتبار برای پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک تعریف شده است که مشارکت‌کنندگان در پروژه باید در تکمیل سند طراحی، یکی از این دو نوع مدت اعتبار را برای پروژه خود انتخاب نمایند. این دو نوع مدت اعتبار عبارتند از:

• دوره اعتبار ٧ سال که می‌تواند حداکثر دوبار دیگر نیز تجدید گردد. این مدت اعتبار تنها در صورتی تجدید می‌شود که سند طراحی پروژه مجددا توسط نهاد عملیاتی بررسی و به هیات اجرایی اعلام شود که خط پایه اصلی پروژه هنوز صحت داشته و یا برای مدت اعتبار جدید پروژه به‌روز شده باشد
• یک دوره حداکثر ١٠ ساله بدون امکان تجدید

علیرغم اینکه ممکن است تغییراتی در طی این دوره بخصوص در روش‌شناسی پایه بوجود آید که افزونگی پروژه را تحت تاثیر قرار دهد، انتشار پایه هر پروژه ثبت‌شده برای کل دوره اعتبار پروژه مورد تایید است.

روش‌شناسی پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک شامل دو بخش می‌باشند:

• روش‌شناسی پایه
• روش‌شناسی پایش
  (Monitoring Methodology)

پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک باید منجر به کاهش واقعی و قابل اندازه‌گیری انتشار گازهای گلخانه‌ای یا جذب آن‌ها شوند. برای محاسبه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در اثر اجرای پروژه پیشنهادی، باید مقدار انتشاری که در غیاب پروژه اتفاق می‌افتد مشخص باشد. سناریویی که بطور مستدل مقدار انتشار گازهای گلخانه‌ای در غیاب پروژه پیشنهادی را نشان می‌دهد، سناریوی انتشار پایه نامیده می‌شود. یک سناریوی انتشار پایه باید همه انتشارات گازهای گلخانه‌ای (CO2،CH4،N2O،HFCs،PFCsوSF6) از همه بخش‌ها و منابع موجود در داخل مرزهای پروژه را پوشش دهد. روش‌شناسی که در آن به سناریوی انتشار پایه، محاسبات مربوط به کاهش انتشار حاصل از اجرای پروژه و اثبات افزونگی پروژه پرداخته می‌شود، روش‌شناسی پایه نامیده می‌شود. طبق توافقات مراکش، یک پروژه مکانیزم توسعه پاک در صورتی دارای افزونگی است که انتشارات گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های بشری را به زیر مقدار انتشار پایه (انتشارات در غیاب پروژه) کاهش دهد.

برای پروژه پیشنهادی لحاظ نمودن یک طرح پایش ضروری است. پایش عبارت است از:جمع‌آوری و نگهداری داده‌های لازم برای تعیین میزان انتشار پایه و اندازه‌گیری انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های پروژه در مرزهای یک پروژه مکانیزم توسعه پاک. در طرح پایش، چگونگی جمع‌آوری داده‌های لازم درحین اجرای پروژه مشخص می‌شود. داده‌های جمع‌آوری شده جهت بازبینی به نهاد عملیاتی ارسال می‌گردد. پروژه باید بطور مستمر پایش شود تا مقدار واقعی کاهش انتشارات حاصل از اجرای آن بدست آید. در روش‌شناسی پایش، داده‌ها و پارامترهایی که قرار است جهت محاسبه انتشار پایه و انتشار ناشی از فعالیت‌های پروژه در داخل و حتی خارج از مرزهای پروژه در اثر فعالیت‌های پروژه صورت گیرد، مشخص شده و نحوه جمع‌آوری و مستند‌سازی آن‌ها مشخص می‌گردد. در انتخاب روش‌شناسی‌های پایه و پایش برای پروژه موردنظر می‌توان دو رویه مختلف زیر را پیش گرفت:

• استفاده از روش‌شناسی‌های پایه و پایش تصویب شده
• تعریف روش‌شناسی‌های پایه و پایش جدید

تاکنون تعداد زیادی روش‌شناسی پایه و پایش در زمینه‌های مختلف برای پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک به تصویب رسیده است. فرآیند تصویب این روش‌شناسی‌ها توسط هیات اجرایی مکانیزم توسعه پاک انجام می‌گیرد. در تهیه سند طراحی پروژه می‌توان از روش‌شناسی مصوبی که مناسب پروژه موردنظر باشد استفاده کرد.

پانزده محور به‌شرح ذیل از سوی هیات اجرایی برای فعالیت‌های پروژه‌ای در قالب مکانیزم توسعه پاک تعریف شده‌اند:

• صنایع انرژی (منابع تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر)
• توزیع انرژی
• مصرف انرژی
• صنایع تولیدی
• صنایع شیمیایی
• صنعت ساختمان
• حمل‌و‌نقل
• تولیدات معدنی
• تولید فلزات
• انتشارات فرار از سوخت‌ها (جامد، نفت‌و‌گاز)
• انتشارات فرار در تولید و مصرف هالوکربن‌ها و هگزا سولفورفلوراید
• مصرف حلال‌ها
• انتقال و دفع پسماندها
• جنگل‌کاری و احیای جنگل
• کشاورزی

که صنعت‌نفت می‌تواند در بخش‌های صنایع انرژی(١)، توزیع انرژی(٢)، مصرف انرژی(٣)، انتشار فرار از حامل‌های انرژی(١٠) و حتی نقل و انتقال و دفع ضایعات(١٣) سهم داشته باشد.

قوانین حاکم بر مکانیسم توسعه پاک عنوان می‌کنند که پروژه‌ها در قالب مکانیزم توسعه پاک می‌باید شرایط مشخصی را داشته باشند. این شرایط عبارتند از:

• تطابق با فرآیند معمول تصویب پروژه و معیار توسعه پایدار
• طی مراحل تایید و ثبت پروژه
• رعایت الزامات پایش انتشار و کاهش انتشار
• رعایت الزامات مربوط به بازبینی و گواهی نمودن کاهش انتشارات
• لحاظ نمودن قوانین حاکم بر صدور CERs

• مشارکت در یک پروژه مکانیزم توسعه پاک داوطلبانه است
• شرکت‌کنندگان در فعالیت، عضو پروتکل کیوتو باشند
• کشورهایی که در مکانیزم توسعه پاک مشارکت می‌کنند مرجع صلاحیتدار ملی خود را تعیین و به دبیرخانه کنوانسیون معرفی نمایند
• یک کشور توسعه‌یافته در صورت داشتن شرایط زیر می‌تواند CER‌هایی را که از مشارکت در پروژه‌ها پس از بررسی‌های مربوطه صادر شده‌اند را انتقال یا پس‌انداز کنند:
  • عضو پروتکل کیوتو باشد
  • مقدار تخصیص یافته خود را مشخص کرده باشد
  • یک سیستم ملی برای تخمین انتشار گازهای گلخانه‌ای و منابع آن‌ها داشته باشد
  • یک مرکز ثبت ملی انتشار داشته باشد
  • هر سال سیاهه انتشار خود را ارائه کند
  • اطلاعات تکمیلی در مورد مقدار تخصیص داده‌شده را ارائه کند

الف- هیات اجرایی (EB^١): مکانیزم توسعه پاک توسط یک هیات اجرایی سرپرستی می‌شود. این هیات اجرایی از ١٠ عضو تشکیل شده است که شامل ٥ عضو از ٥ منطقه رسمی سازمان ملل (آفریقا، آسیا، آمریکای لاتین، اروپای مرکزی و شرقی و کشورهای OECD)، یک عضو از جزایر کوچک در حال توسعه، ۲ عضو از کشورهای پیوست ١ و ۲ عضو از کشورهای غیرعضو پیوست ١ پروتکل کیوتو می‌باشد. هیات اجرایی، مرجع نهایی برای ثبت پروژه‌های مکانیسم توسعه پاک و صدور گواهی کاهش انتشار برای این پروژه‌ها می‌باشد. وظایف و اختیارات هیات اجرایی مکانیسم توسعه پاک عبارتند از:

• توسعه رویه‌های لازم برای مکانیسم توسعه پاک
• تصویب روش‌شناسی‌های مرتبط با طرح‌های پایه و پایش پروژه‌های کاهش انتشار
• رسمیت بخشی به نهادهای عملیاتی
• ثبت پروژه‌ها (طبق رویه‌های خاص)
• صدور گواهی‌های کاهش انتشار (طبق رویه‌های خاص)
• در دسترس عموم قرار دادن اطلاعات مربوط به پروژه‌های مکانیسم توسعه پاک پیشنهادی
• نگهداری بانک اطلاعاتی عمومی از پروژه‌های مکانیسم توسعه پاک شامل اطلاعات اسناد طراحی پروژه‌های ثبت شده، نظرات دریافتی، گزارشات تایید پروژه‌ها، تصمیمات هیات اجرایی و اطلاعات مربوط به گواهی‌های کاهش انتشار صادرشده
• ایجاد و نگهداری سیستم ثبت برای مکانیسم توسعه پاک و نیز گواهی‌های صادرشده

ب- مرجع صلاحیتدار ملی (DNA^۲): اگرچه هیات اجرایی از طرف کنوانسیون تغییرات آب‌و‌هوایی مسئول پایش پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک است، ولی اجرای این پروژه‌ها باید در سطح ملی نیز توسط دولت کشورهای مجری پروژه‌ها تصویب و پایش شود. هریک از کشورهای عضو پروتکل کیوتو باید یک مرجع ملی انتخاب و به دبیرخانه کنوانسیون معرفی کنند که مسئولیت تصویب مشارکت در پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک را بپذیرد. نقش این مراجع ملی در کشورهای میزبان پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک که ممکن است تجربه و فهم این مکانیزم در آن‌ها محدود باشد از اهمیت ویژه‌ای یر خوردار است. برای تکمیل فرآیند تایید یک پروژه مکانیزم توسعه پاک، از مرجع ملی کشور میزبان خواسته می‌شود که همسو بودن پروژه با توسعه پایدار این کشور را تصدیق نماید. این تصدیق از طریق صدور نامه تصویب(Letter of Approval) کشور میزبان برای پروژه موردنظر انجام می‌شود. به‌عبارت دیگر، یکی از شروط تصویب و اعتباردهی پروژه‌ها توسط نهاد‌های عملیاتی بین‌المللی و سپس ثبت آن‌ها توسط هیات اجرایی، صدور نامه تصویب پروژه از طرف مرجع صلاحیتدار ملی کشور میزبان می‌باشد.

ج- نهادهای عملیاتی منتخب (DOE's^٣): نهادی قانونی یا سازمانی بین‌المللی هستند که بر اساس مقررات اجلاس و کنفرانس سران (COP/MOP) و توسط هیات اجرایی به رسمیت شناخته شده و برگزیده می‌شوند. این نهادها دو وظیفه کلیدی را بر عهده دارند:

• تایید و سپس درخواست ثبت پروژه‌های مکانیزم توسعه پاک پیشنهادی
• بازبینی و صحه‌گذاری کاهش انتشار یک پروژه ثبت شده، گواهی نمودن کاهش انتشار مربوطه و درخواست از هیات اجرایی برای صدور گواهی کاهش انتشار برای آن پروژه

• ١. Executive Board
• ۲. Designated National Authority
• ٣. Designated Operational Entities